مهم ترین رسالت جامعه ی اسلامی ایران، شناسایی الگوهای دینی و اسلامی است. معرفی این الگوها در مسایل زنان از ضروری ترین نیازها در شناخت صحیح شخصیت انسانی و جایگاه اجتماعی زنان می باشد.
زنان مسلمان همواره در صحنه های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از صدر اسلام تا به امروز، حضور جدی داشته اند. نمونه ی این گونه فعالیت ها از سوی زنان مسلمان در مواردی; مانند نهضت تنباکو، مشروطه مقابله با کشف حجاب و روند انقلاب اسلامی ایران به خوبی نمایان است. در جریان انقلاب اسلامی ایران، گام های مهمی در جهت نفی سلطه گری از سوی زنان مسلمان ایران برداشته شد. زنان ایران با رسیدن به خودآگاهی و خودباوری، با اشتیاق تمام پذیرای نظام اسلامی شدند. آن ها با آگاهی نسبت به مبانی احکام اسلامی و با تلاش و مبارزه، خود را از قید اسارت خائنان به جایگاه زن آزاد کرده و در این آزادی «زینب گونه » وارد عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شدند. در این مقاله به بررسی نقش الگوپذیری زنان ایرانی در پیشبرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران خواهیم پرداخت. بدون شک این الگوپذیری بر گرفته از نقش حضرت زینب ( علیها السلام( در واقعه ی کربلا است. رهبری حضرت زینب ( علیها السلام) در جریان عاشورا و استواری وی در این راه، همواره در جوامع اسلامی به عنوان الگوی برتر و بی نظیر در نزد زنان بوده است. به عبارتی در قیام های اسلامی نه تنها بحث از عاشورا و پیروی امام حسین ( علیه السلام) مطرح می شود، بلکه نقش بزرگ حضرت زینب ( علیها السلام) به عنوان الگو و سرمشق نیز مد نظر قرار می گیرد.
اتخاذ حجاب و پوشش اسلامی و فعالیت آن ها در روند مبارزات و هم چنین شهادت طلبی زنان و ترویج فرهنگ آن در جامعه ی ایران، از جمله اصولی بود که بانوان مبارز ایرانی به پیروی از حضرت زینب (علیهاالسلام)، برای پیشبرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران سر لوحه قرار دادند.
اگر چه در قیام ها و مبارزات، حضور فیزیکی مردان مانع از برجستگی نقش زنان می گردد، اما بدیهی است اصول اولیه برای ایجاد مقدمات در قیام ها و مبارزات به نقش غیرمستقیم زنان مرتبط می گردد. با توجه به شرایط موجود در دوره ی قبل از انقلاب اسلامی، تعیین الگو و سرمشق از سوی زنان ایرانی جهت شرکت در مبارزات انقلابی، ضرورت داشت. تبیین الگو در حرکت های اجتماعی در واقع به عنوان هدف و مسیری مشخص برای زنان ایران به شمار می رفت. بنابر این اولین توجه زنان مسلمان ایرانی و مبارز، توجه به امر حجاب و پوشش مناسب بود. به عبارتی زنان مبارز ایرانی، ارزش های مذهبی خود را از ارزش های مورد تبلیغ دوره ی پهلوی جدا کردند. می توان چنین اظهار نمود که شرکت زنان ایرانی در صفوف مقدم انقلاب اسلامی ایران، نشان دهنده ی عدم انطباق خواسته های فرهنگی آنان با فرهنگ رایج در جامعه ی ایران بود. حضور زنان در صحنه های انقلاب، نشان گر نفی نظریه ی «حجاب مانعی برای زن » بود. بدین ترتیب با اتخاذ حجاب، اولین گام های زنان ایران در ورود به مبارزات انقلابی برداشته شد. بدون شک اتخاذ پوشش اسلامی از سوی زنان ایرانی با پیروی از الگویی مانند حضرت زینب (علیهاالسلام) بود. زنان به این درک رسیده بودند که در عین حفظ ضوابط و موازین شرعی، می توانند در سازندگی و ایجاد یک جامعه ی اسلامی سهیم باشند. الگوپذیری زنان ایران را می توان به وضوح در سخنان امام خمینی یافت. ایشان در سخنان خود با اشاره به شجاعت حضرت زینب ( علیها السلام) زنان جامعه ی ایران را به زنان صدر اسلام تشبیه نمودند. (1(
این سخن بیان گر این مطلب است که ادعای مخالفین حجاب مبنی بر این که حجاب مانع فعالیت زن است، ادعایی پوچ و بیهوده است. هدف آن ها از طرح این ادعا، چیزی جز سودجویی و پرداختن به لهو و لعب نیست. اتخاذ حجاب از سوی زنان، افزایش ایمان و رشد آگاهی های سیاسی، مذهبی و فرهنگی آنان را به دنبال داشت. به تعبیر امام خمینی (قدس سره) «زنان ایران، آزادی خود را در پوشش اسلامی یافته بودند» ; (2) و این امر از اقدام زنان علیه فرهنگ رایج دوره ی پهلوی روشن می گردد.
امام خمینی در این مورد صریحا اظهار فرمودند که تحول ایجاد شده در زنان ایران و گرایش آن ها به حجاب اسلامی، تحولی عظیم و بزرگ است و اگر انقلاب نتایج دیگری نداشته باشد این یک امر، برای انقلاب ما کافی است. ایشان در ادامه ی مطالب خود افزودند: «بانوان در دوره ی پهلوی به این آگاهی رسیدند و به حجاب گرایش یافتند و در انقلاب شرکت کردند. این تحول در زنان بالاترین تحول در جامعه ی ما است.» (3(
به عبارتی، در نگاه امام خمینی شخصیت اجتماعی زن مسلمان و حضور سازنده ی او در جامعه، تنها با حفظ جهات شرعی ممکن است که مهم ترین اصل آن عفاف و حجاب می باشد. (4) تاکید امام خمینی بر مشارکت بانوان در جهاد شرعی نیز بر همین اصل استوار بود. امام خمینی در جریان انقلاب اسلامی ایران، ماندن زنان در خانه و بیرون نیامدن آن ها را غلط شمرد و به شرکت زنان در جنگ های صدر اسلام تصریح کرده و فرمود: (5(
«زنان ایران نه تنها خود به اتخاذ پوشش صحیح مبادرت می کردند، بلکه یکدیگر را به این امر تشویق می کردند. گزارش های فراوان در این مورد، حاکی از آن است که آموزگاران مدارس، دانش آموزان را به پوشیدن مقنعه تشویق می کرده اند.» (6)
تحول روحی همیشه منحصر به تحول مثبت نیست. تحول منفی زن به شکل گسترش انحرافات اخلاقی، از هم پاشیدگی نظام خانواده، پیدایش گروهک های مختلف; مانند هیپی گری، پانکیسم و سپس بیماری های روحی - روانی و افسردگی در جامعه نمودار می شود. بنابراین می توان اظهار کرد که جهت و مسیر حرکت افراد در جامعه، وابسته به تحول روحی زنان است.
نقش زنان در قیام و مبارزات انقلاب اسلامی
اصل مهم دیگر، نقش رهبریت زنان در قیام و مبارزات انقلاب اسلامی است. نقش این امر به شکل افزایش روحیه ی نبرد و ایجاد نیروی شجاعت مردان نمودار است. به عبارتی، زنان در انقلاب اسلامی ایران با حضور در صحنه های مبارزه، نقش اصلی را در عبرت گیری مردان ایفا می کردند.الگوپذیری زنان ایران از حضرت زینب (علیهاالسلام) به حرکت و رهبریت آن ها در انقلاب اسلامی ایران زیبایی و هدف بخشید. حضرت زینب (علیها السلام) نه تنها در روند نهضت کربلا، با استقامت و بردباری خود باعث تثبیت روحیه ی خانواده ی خود در شرایط بحرانی گردید، بلکه پس از کربلا نیز با سخنان قاطع خویش علیه حکومت یزید، حیرت حاضرین را برانگیخت. (7) بر ملا کردن ریشه های فساد در دستگاه اموی و حکومت یزید از جانب حضرت زینب ( علیها السلام) نه تنها رجال حکومت یزید را به حیرت واداشت، بلکه هنوز نیز مورخین در حیرت مانده اند که چگونه یزید جرات نکرد سخنان حضرت زینب ( علیها السلام) را قطع کند. بدون شک زنان و دختران شهدای کربلا نیز با الگو پذیری از حضرت زینب ( علیها السلام ( بردباری خود را حفظ می کردند. نطق حضرت زینب ( علیها السلام) باعث رشد آگاهی اذهان مردم شد. شورش مردم مدینه، قیام توابین و سپس قیام مختار، از نمونه های برجسته ی نتایج کربلا و گفتارهای قاطع حضرت زینب ( علیها السلام) است. به عبارتی، حضرت زینب (علیهاالسلام) نه تنها به عنوان روحیه دهنده برای خانواده ی شهدای کربلا بود، بلکه با به دست گرفتن رهبری اسرای کربلا شجاعت را در روح مسلمین و به ویژه مردان دمید.
سخنان امام خمینی (قدس سره) در تجلیل از مقام زن، بیان گر مطالب فوق است. ایشان در سخنانی از مقام زنان، به ویژه زنان قم تجلیل کرده و به شرکت آن ها در مبارزات انقلاب اسلامی اشاره کرده است. امام (قدس سره) صریحا ذکر کرده اند که زنان در صفوف مقدم نهضت بودند و مردها از زنان الهام می گرفتند. (8) در سخنرانی دیگری امام خمینی (قدس سره) ضمن تشکر از بانوان، شجاعت زنان را عامل افزایش شجاعت مردان ذکر نمودند. (9(
زنان ایران مبارزات مستقیم خود را با حضور در تظاهرات آغاز کردند. حضور آنان در تظاهرات به عنوان یک عنصر تکمیل کننده در کنار مردان محسوب می گردید. طبق اسناد و مدارک موجود، اسامی بسیاری از زنان محصل و دانشجو ثبت شده که نشان گر حضور فعال آن ها در برقراری تظاهرات است.
به گزارش برخی از این اسناد، دختران دبیرستانی، هم کلاسی ها و محصلین را علیه دستگاه دولتی تحریک نموده و مباحثی در مورد امام خمینی ذکر می کرده اند. هم چنین در این گزارش ها اظهار شده است که اکثر دختران در کلاس درس، از آموزگاران خود در مورد مسایل سیاسی و انگیزه ی خروج امام خمینی از ایران سؤال می کنند. (10) زنان ایران نه تنها به مسایل سیاسی علاقه مند شده بودند، بلکه خود نیز در این مسایل فعالیت می کردند. آن ها در مدارس، شعارهایی را در حمایت از امام خمینی بر دیوار مدرسه می نوشتند. (11) بانوان آموزگار نیز دانش آموزان را در حمایت از انقلاب اسلامی تشویق می نمودند. (12(
حضور زنان در طیف گسترده و انبوه در مساجد و شرکت در سخنرانی ها نشان گر شرکت آنان در فعالیت های سیاسی است. (13) این امر به روشنی نشان دهنده ی آن است که زنان به عنوان عضو تکمیل کننده در پیروزی انقلاب اسلامی ایران سهیم بوده اند.
زنان ایران در فعال نگه داشتن روحیه ی انقلابی، تدابیر ظریفی به کار می بردند. فرستادن عمل کردهایی از تظاهرات به عنوان کارت تبریک برای یکدیگر، یک حرکت بسیار ظریف و دقیق در امر تبلیغات بود که از جانب بانوان صورت می گرفت. (14)
شواهد نشان می دهد که زنان ایران در شهرهای مختلف، جلسات سیاسی دایر کرده و در تظاهرات خیابانی به همراه فرزندان خردسال خود شرکت می کردند. (15) امام خمینی حضور فعال زنان در تظاهرات و ایستادگی آن ها در مقابل توپ و مسلسل را برخاسته از ایمان دانسته و صریحا اعلام کردند که خانم ها از شهادت نمی هراسند. (16) به تعبیر امام جرات و شجاعت زنان ایران مانند یک معجزه بود. (17(
زنان ایران همواره یکدیگر را به مطالعه ی کتاب و شناخت استعمار و سپس شرکت در جهاد مقدس تشویق می کردند. (18) فعالیت زنان مذهبی در روند انقلاب اسلامی در طیف گسترده وجود داشت. (19) رژیم پهلوی از زنان مذهبی به عنوان افراد متعصب نام می برد و ذکر می کرد که این زنان در جامعه ایجاد اخلال می نمایند. (20(
ایجاد اعتصاب در بازار از دیگر اقدامات زنان مبارز ایران در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران بود. زنان در قوت بخشیدن به اعتصاب غذای زندانیان در فروردین سال 1357 نقش اساسی ایفاکردند. (21) آن ها در حمایت از این اعتصاب، با به راه انداختن تظاهرات و به دست گرفتن پلاکارد، شکایت خود را از ارتش و نخست وزیر وقت اعلام کردند. عده ای از آن ها در این جریان با تهاجم پلیس روبه رو شده و به شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفتند و تعدادی نیز دستگیر شدند. (22)
حضور گسترده ی زنان در واقعه ی 17 شهریور که 650 تن از آنان در میدان شهدا به شهادت رسیدند، نقش بزرگ زنان را در انقلاب اسلامی ایران آشکار می کند. (23(
صدور فتوی از سوی امام خمینی (قدس سره) مبنی بر این که زنان ضمن حفظ حجاب، موظف به شرکت در فعالیت های اجتماعی هستند، منجر به انبوه ترشدن حضور زنان که تعداد آن ها تا 650 هزار نفر نیز ذکر شده است، گردید. (24(
تقویت حضور زنان در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یک اصل مهم را در جامعه ی ایران آشکار نمود و آن نیروی بزرگ زنان بود که تا آن زمان، این چنین جدی و گسترده، نیروی باطنی خود را به نمایش نگذاشته بود. روند فعالیت های گسترده ی زنان نشان می دهد که نوع فعالیت آن ها همانند فعالیت های مردان بوده است. اتخاذ اصول اولیه به تبعیت از حضرت زینب ( علیها السلام) از سوی زنان ایران نیروی ناشناخته ی آنان را نه تنها بر مردان، بلکه بر تمامی جوامع مسلمان و غیر مسلمان آشکار نمود. زنان ایران با حفظ موازین شرعی و با رعایت اصول اسلامی، نه تنها از جریانات سیاسی و فعالیت در مبارزات عقب نماندند، بلکه خود نیز به عنوان نقش تعیین کننده، در جریانات سیاسی سهیم شدند.
اتخاذ پوشش اسلامی، پیش قدم بودن در مبارزات انقلابی، ایجاد جلسات سیاسی، شرکت در تظاهرات و ایستادگی در مقابل مسلسل ها نشان می دهد که زنان ایران نه تنها در امور سیاسی نسبت به مردان عقب نبودند، بلکه حضور آنان در فعالیت ها، نیرو و قوت مردان را تقویت می بخشید. امام خمینی نیز نقش بانوان را در نهضت اسلامی بالاتر از نقش مردان اعلام کردند. (25(
دستگیری زنان مبارز و شکنجه کردن آن ها از سوی ساواک، نشان گر الگوپذیری دقیق زنان ایران به تبعیت از حضرت زینب ( علیها السلام) است. مدارک و اسناد نشان می دهد که ساواک در شکنجه کردن مبارزین هیچ تفاوتی میان زن و مرد قایل نبود. عده ای از مبارزین زن تا آخرین لحظه زیر شکنجه مقاومت کرده و حتی از گفتن نام حقیقی خویش، خودداری می کردند. (26(
بسیاری از بانوان دستگیر شده، زیر شکنجه ی ساواک به شهادت می رسیدند. طبق گزارشی، در زندان «اوین » آلبومی تهیه شده بود که عکس و مشخصات تمامی دانشجویان دانشگاه ها و سایر مؤسسات جمع آوری شده بود. در صورت دستگیری فردی، عکس وی با علامت ضربدر مشخص می گردید. (27(
طبق این گزارش، در زندان اوین لباس های پاره شده و خون آلود زنان زندانی دیده می شد که علاوه بر آن، دیوارها و کف همه ی سلول های زندان خون آلود بود و حکایت از آن داشت که زنان مبارز مورد شکنجه قرار گرفته اند. (28) مهم ترین و برجسته ترین اصل که روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران را تسریع می کرد، نقش شهادت طلبی زنان ایران و ترویج فرهنگ آن در میان جامعه بود. امام خمینی شهادت طلبی را تحولی عظیم به شمار آورده و تاکید نمودند که شهادت طلبی بالاتر از اصل مبارزه است. (29) زنان ایران نبرد علیه رژیم طاغوت را به «جهاد مقدس » تعبیر کرده و آن را جزو وظایف دینی به شمار می آوردند. زنان با ذکر این نکته که شهادت اجر اخروی دارد، یکدیگر را به این امر تشویق می نمودند. (30) تبلیغ زنان ایران به شهادت و افتخار آنان به شهادت مردان خویش، منحصر به شعار نبود، بلکه بسیاری از زنان در زندان های ساواک به شهادت رسیدند. (31(
شهادت طلبی زنان ایران
والاترین درجه ی فداکاری زنان ایران به شکل شهادت نمودار شد که به عنوان آخرین اقدام لازم در تکمیل روند مبارزات مورد استفاده قرار گرفت. این امر به تبعیت از حضرت زینب ( علیها السلام) بود. حضرت زینب (علیهاالسلام) نه تنها در برابر اجساد شهدای کربلا و به ویژه امام حسین ( علیه السلام) بی تابی ننمود، بلکه با صراحت فرمود: «ما رایت الا جمیلا; آن چه می بینم جز زیبایی چیز دیگری نیست.» پرده گذاشتن بر صحنه های فجیع کربلا و نگریستن به شهادت و زیبایی آن، نشان گر اوج استقامت و صبوری حضرت زینب ( علیها السلام) است. شهادت طلبی زنان ایران در پیشبرد پیروزی انقلاب اسلامی آن چنان مهم بود که امام خمینی در این زمینه خطاب به زنان فرمود: «به شما که با مبارزات خویش، روی ابرقدرت ها را سیاه کردید، درود می فرستم و در مقابل صبر و استقامتتان خاضع وخاشعم.» (32) هم چنین در پیامی دیگر شجاعت زنان و شهادت طلبی آنان را برخاسته از نور ایمان معرفی نمود. (33(
داشتن آرزوی شهادت از سوی زنان ایران و افتخار کردن به شهادت مردان خویش، موجب حضور فعال مردان و تقویت روحیه ی آن ها گردید. بدین ترتیب حضور زنان مبارز ایران به عنوان قشر مستقل، در تکمیل فعالیت ها و مبارزات مؤثر واقع شد و انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند. امام خمینی نیز در پیامی اساس پیروزی ملت را شهادت دانسته و تاکید فرمود: مسلمانان صدر اسلام با داشتن روحیه ی شهادت طلبی پیشرفت نمودند. (34(
بنابراین با بررسی روند فعالیت های زنان در جریان انقلاب اسلامی می توان به این نتیجه دست یافت که زنان به عنوان قشری از افراد جامعه، به طور مستقل ایفای نقش می کردند. این ادعا که زنان در مسایل سیاسی و اجتماعی دنباله رو مردان هستند، نظریه ی صحیحی نیست. روندفعالیت های زنان ایران نشان می دهد که آنان با درک اصول و آگاهی های مستقل سیاسی، در فعالیت های سیاسی شرکت می کردند; زیرا تبعیت زنان از مردان منجر به توقف فعالیت آن ها و حتی تضعیف کردن روحیه ی مردان در شرایط بحرانی می گردید. بنابر این نیرویی برتر در تثبیت فعالیت های زنان ایران لازم بود که این نیرو از طریق تبیین الگو و پیروی از بانوی بزرگ اسلام حضرت زینب (علیهاالسلام) امکان پذیر گردید.
عالیه