انواع تعزیه و تعزیه نامه

 انواع تعزیه

1) تعزیه دوره : عبارت است از به نمایش درآوردن چندین دستگاه تعزیه به گونه هم هنگام توسط چندین گروه تعزیه خوان در یک محل یا محلهای مختلف، چنان که از نظر زمانی با تاریخ وقوع حوادث مطابقت داشته باشد. شیوه کار بدین گونه است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می رود و در آنجا همان دستگاه را تکرار می کند، و دسته دوم جای آن را گرفته دستگاه دیگری را به نمایش در می آورد. آنگاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می رود، و گروه دوم نیز که کار خود را در محل یکم پایان بخشیده جای گروه نخست را در محل دوم می گیرد. اکنون گروه تازه سوم جای گروه دوم را در محل نخست می گیرد و بدین سان چندین دستگاه تعزیه به صورت همهنگام به نمایش در می آید. در برخی از جاها تعزیه دوره را در میدانی گرد و پر از تماشاگر بازی می کردند. روشن است که در این حالت تغییر محل در پیرامون میدان انجام می شد. در سده اصفهان و سلطان آباد اراک هنوز هم تعزیه را در حال حرکت از جایی به جای دیگر می خوانند. نوع مقابل این تعزیه را که معمولا در جایی به صورت ساکن برگزار می شود، برخی « تعزیه زمینی » می نامند. [29[
2) تعزیه زنانه : نمایش تعزیه ای است که روزگاری به وسیله زنان و برای تماشاگران زن ، معمولا در دنباله مجالس روضه خوانی اجرا می شد . گویند این نوع تعزیه با حمایت و همت قمرالسلطنه- دختر فتحعلی شاه- و بعدها عزت الدوله- خواهر ناصرالدین شاه - در منزل نامبردگان پا گرفت و چون جنبه خصوصی و اشرافی داشت ، تنها به صورت کاری تفننی برجا ماند وعمومیت و توسعه ای نیافت . این تعزیه ها را در فضای حیاط ها، یا تالارهای بزرگ خانه ها بازی می کردند. بازیگران شبیه خوان های زنی بودند موسوم به « ملا» که پیش از آن در مجلس های زنانه روضه می خواندند و یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند . نقش مردان مجالس مختلف را نیز خود بازی می کردند. درون مایه های این تعزیه ها همچون مضامین تعزیه معمولی بود ، با این تفاوت که قهرمان های اصلیش را بیشتر زنان تشکیل می دادند از آن جمله اند : تعزیه شهربانو و غیره . آنها که نقش مردان را بازی می کردند سعی می نمودند با به کارگیری لباس ها و خرده وسایل دیگر، وضع ظاهر خود را به قیافه مردان نزدیک کنند، حتی صدایشان را هم به هنگام بازی تغییر می دادند و چون تماشاگران نیز همگی زن بودند، پوشاندن چهره نیز دیگر معنی نداشت. تعزیه زنانه تا میان عهد قاجار گاه در خانه های اشرافیان بازی می شد و کم کم تا اواخر این دوره از میان رفت . [30[
3) تعزیه مضحک : تعزیه ای است شاد با مایه هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین و خمیرمایه آن تمسخر دین ستیزان و کسانی است که به پیامبر و امامان و خاندان آنها ستم و یا بی ادبی کرده اند . در این تعزیه، که در واقع نشانه ای است از تکامل کمی و کیفی پیش واقعه ها و واقعه های اصلی آن غلو، نقش مهمی دارد و در همه جنبه های آن به چشم می خورد . اگر اولیاخوانی در این تعزیه ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با متانت است، در حالی که دیگران هر یک به جای خود با حرکت هایی مضحک ظاهر می شوند و شادی می آفرینند . گاهی نیز مثلا برای نشان دادن مجلس کفار از مطربان و تقلیدگران استفاده می کردند که چون مراد از این استفاده توهین و تمسخر به آنها بود ، طبعا منعی نیز نمی توانست داشت . قنبر یا غلام حبشی در هیأت « سیاه » در این تعزیه ها بازی جالب و پرطنزی دارد . اسباب این مجالس معمولا تجملی و چشمگیر است . عروسی رفتن فاطمه زهرا (س) [عروسی دختر قریش ] و مجلس شهادت یحیی بن زکریا از نمونه های تعزیه مضحک اند. این نوع تعزیه ها معمولا در جمعه ها، عیدهای مذهبی و جز پنج روز دوم از دهه محرم به صورت درآمدی بر یک واقعه اصلی بازی می شد . [31[

تعزیه نامه
 

تعزیه نامه، عبارت است از متنی که تعزیه گردان برای اجرای تعزیه ای گرد آورده یا می نگارد و پیش از آغاز تعزیه میان شبیه خوان ها پخش می کند . گاهی به تعزیه نامه نسخه نیز می گویند .پیشینه سرایش تعزیه را که معمولا به صورت اشعار عامیانه توسط شاعرانی گمنام و تعزیه گردانان سروده می شد، به سال های میانی سده دوازدهم هجری می رسد . زمینه پیدایی و تکامل تعزیه ها را نیز باید در مرثیه ها جستجو نمود . سرایش مرثیه ها با زمینه رویداد کربلا از گذشته های تقریبا دور آغاز گشته بود، چنان که شاید بتوان به اشعاری چند از حدیقة الحقیقة سنایی را در دیباچه تاریخی مرثیه به شمار کرد. اما آغاز مرثیه سرایی با این مفهوم مشخص و به گونه گسترده به سده نهم مربوط است . مرثیه سرایان نامداری چون رفیعای قزوینی ، کمال غیاث شیرازی، ابن حسام قهستانی ، باباسودایی ابیوردی، تاج الدین حسن تونی سبزواری، لطف الله نیشابوری و کاتبی ترشیزی نیز اشعاری در رثای شهیدان کربلا سرودند . اما نامدارتر از همه اینها محتشم کاشانی است که ترکیب بند مشهور او جانی تازه در مرثیه سرایی ایران دمید، به گونه ای که از آن پس سرودن مرثیه بسیار رایج گشت و در عهد قاجاریه به اوج خود رسید . منابع داستانی تعزیه ها غالبا کتابهای مقاتل و حماسه های دینی و احادیث و اخبار بوده اند . از جمله شاعرانی که در این زمینه تلاشی ارزشمند کرده اند یکی میرزا نصرالله اصفهانی (شهاب) است که در دوره ناصرالدین شاه و به تشویق امیرکبیر به گردآوری و تکمیل اشعار تعزیه پیش از خود پرداخت و خود نیز تعزیه هایی به نگارش آورد که تعزیه مسلم، از جمله آنهاست، و دیگر باید از محمد تقی نوری و نیز سید مصطفی کاشانی (میر عزا) نام برد. کاشانی خود تعزیه گردانی بنام بود و « تعزیه حر » بدو منسوب است. ماندگاری برخی از تعزیه ها تا اندازه زیادی مرهون ذوق ادبی برخی از کارگزاران خارجی در ایران است . تنی چند از این کارگزاران از سر علاقه نسخه هایی از مجالس مختلف تعزیه را گردآوری کرده اند ، از آن جمله عبارتند از :
1) مجموعه خوچکو : مجموعه ای است خطی از 33 تعزیه نامه که هم اینک در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود . بر روی نخستین صفحه این مجموعه عنوان« جنگ شهادت » نقش بسته است . این مجموعه در هفتم ژانویه سال 1878 م به کتابخانه وارد و ثبت شده است. دارنده قبلی و سفارش دهنده تهیه آن در ایران الکساندر ادمون خوچکو شاعر، دیپلمات و نخستین ایران شناس لهستانی بود که چندی نایب سفارت روسیه در تهران بود و سپس به عنوان نایب کنسول به رشت رفت . در 1840 م استعفا کرد و به فرانسه رفت و پس از انجام کارهای فرهنگستانی مختلف در 87 سالگی در همان جا درگذشت . وی که زبان فارسی را بسیار خوب می دانست و به واقع، نخستین ایرانشناس متخصص فرهنگ عوام بود، در سال 1877 م فهرست این 33 تعزیه نامه را در کتابی به نام نمایش ایرانی به همراه ترجمه ای از پنج تعزیه نامه جنگ شهادت به چاپ رساند . با در نظرگرفتن تاریخ استعفای خوچکو می توان فهمید که وی این مجموعه را باید پیش از این سال، یعنی در سالهای خدمتش در ایران و بی گمان در دوره هشت ساله میان 1833 م تا 1840 م یعنی اواخر دوره فرمانروایی فتحعلی شاه و اوایل عصر محمد شاه قاجار تهیه کرده باشد . اما آنچه مسلم تر است این است که، به هر حال، این تعزیه نامه های سی و سه گانه باید پیش از این دوره در عصر فتحعلی شاه سروده و اجرا شده باشند. خوچکو از فروشنده این کتاب نیز در مقدمه نمایش ایرانی نام می برد و می گوید :« حسین علی خان خواجه که مدیر نمایش دربار است و این تعزیه نامه ها را به من فروخته، به عنوان سراینده و مؤلف این تعزیه نامه نیز شهرت دارد و اگر خود آنها را نسروده باشد، بی شک در ویراستن بعضی از آنها دست داشته است ». از این سی و سه تعزیه نامه که به گمان خوچکو از همه مجموعه های دیگری که وی می شناخته کامل تر است ، پنج تعزیه نامه دوبار آمده است ، یعنی شمار مجالس آن در واقع از بیست و هشت بیشتر نیست . از همین جا می توان فهمید که شمار مجالس رایج و معمول آن روزگار بسی بیش از اینها نبوده و مثلا نمی توانسته به دو یا سه برابر این تعداد برسد . فهرست تعزیه نامه های خوچکو به ترتیبی که درمجموعه وی آمده بدین شرح است : 1) خبر آوردن جبرئیل بر پیغمبر (ص) که امام حسن (ع) از زهر شهید شود و امام حسین (ع) را در کربلا به ستم شهید کنند ؛ 2) وفات پیغمبر (ص)؛ 3) غصب فدک ؛ 4) وفات فاطمه (ع)؛ 5) وفات حضرت امیر (ع)؛ 6) شهادت امام حسن (ع)؛ 7) شهادت امام حسین (ع)؛ 8) رفتن مسلم بن عقیل به کوفه؛ 9) شهادت طفلان مسلم؛ 10) شهادت طفلان؛ 11) حرکت امام حسین (ع) از مدینه به کوفه؛ 12) آمدن حر سر راه حضرت (ع)؛ 13) ورود حر سر راه حضرت امام (ع)؛ 14) راه گم کردن امام حسین (ع) ؛ 15 ) ایضا راه گم کردن؛ 17) شهادت حضرت عباس، برادر امام حسین (ع)؛ 18) شهادت علی اکبر پسر ارشد امام حسین (ع)؛ 19) شهادت قاسم بن حسن برادر زاده امام حسین (ع) ؛ 20) شهادت طفلان زینب خواهر امام حسین (ع)؛ 21) گل فرستادن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) از مدینه به کربلا؛ 22 ) کتاب نوشتن فاطمه صغری دختر امام حسین (ع) به پدر بزرگوار؛ 23) شهادت علی اصغر طفل شیرخوار امام حسین (ع)؛ 24) شهادت حضرت امام حسین (ع)؛ 25) آمدن پیغمبران بر سر نعش امام حسین (ع)؛ 26) آب آوردن زنان بنی اسد جهت اهل بیت امام حسین بعد از شهادت امام حسین (ع)؛ 27) رفتن سکینه به مجلس ابن سعد برای گرفتن اجازه دفن اجساد شهیدان ؛ 28) مجلس غارت خیمه گاه امام حسین (ع)؛ 29) مجلس خطیب ولید؛ 30) مجلس دیران فرنگی؛ 31) دفن کردن جماعت بنی اسد شهدا را؛ 32) ایضا مجلس دیرانی فرنگی؛ 33) خبر فرستادن خاندان امام حسین (ع) به مدینه .
2) مجموعه پلی : مجموعه ای است از سی و هفت مجلس تعزیه ، که به کوشش سرهنگ سرلوئیس پلی کارگزار دولت انگلستان در جنوب ایران فراهم آمده است. پلی ، به گفته چلکووسکی چندان از نمایش های محرم (تعزیه) متأثر گشت که هر سی و هفت مجلسی را که از قرار معلوم شفاها شنیده و ضبط کرده بود ، به انگلستان گردانید و آنها را پایه نگارش کتابی قرار داد با نام تعزیه حسن و حسین که به سال 1879 م در لندن انتشار یافت و چندی پیش نیز بار دیگر به چاپ رسید . این مجموعه که صورت فارسی تعزیه نامه ها در آن به چشم نمی خورد ، در مقایسه با مجموعه خوچکو- که به چهل سال پیش تعلق دارد - از موضوعات گسترده ای برخوردار است. بدین معنی که مجالس آن از هنگامی که شهادت برای حضرت امام حسین (ع) مقدر می شود تا روز رستخیز را - که حضرت از سوگواران خود شفاعت می کند- در بر دارد .
3) مجموعه چرولی : این مجموعه با در برداشتن 1055 تعزیه نامه از مجالس مختلف تعزیه، از نظر شمار و حجم، مهم ترین مجموعه تا به امروز است. این مجموعه را انریکو چرولی، که روزگاری سفیر ایتالیا در ایران بود، با یاری علی هانیبال گرد آورده و به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرده است. هموطنش ، اتو روسی به تهیه فهرستی توصیفی آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ، آلسیوبومباچی آن را تکمیل و در سال 1961 م زیر عنوان فهرست درام های مذهبی ایران چاپ و منتشر نمود .
4) مجموعه لیتین : مجموعه ای از پانزده مجلس ، که به کوشش ویلهلم لیتین- کنسول اسبق آلمانی در بغداد- فراهم گشت . وی از نسخه اصلی این پانزده عکسبرداری کرد و بر آن بود که آنها را به آلمانی ترجمه کند، که البته چنین نشد . این مجموعه نخستین بار به کوشش فردریک روزن زیر عنوان نمایش در ایران به چاپ رسید و چند سال پیش نیز تجدید چاپ شد . یان ریپکا در بررسی مجموعه لیتین بر اهمیت آن تأکید ورزیده ، از آن رو که به گفته وی چهارده مجلس آن متعلق است به سالهای 1831 م تا 1834 م و تنها یکی از آنها از سده بیستم است . اگر چه در ایران تلاش هایی توسط شماری از پژوهشگران و دوستداران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه نامه ها صورت گرفته- که از آن جمله اند متون به چاپ رسیده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و همچنین«کانون نمایشهای سنتی و مذهبی- اما نسخه های متعدد دیگری نیز هستند که شایان نام بردن اند، از آن جمله اند: 1) نسخه های مرحوم سید مصطفی - میر عزا کاشانی؛ 2) نسخه ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که گویا در موزه مردم شناسی ضبط شده باشند؛ 3) نسخه های ده روزه عاشورا که بنا بر گفته هایی به وسیله مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است . [32[