روایت عاشورا در رسانه های سنتی و مدرن

برگزاری مراسم سوگواری در ماه محرم و در میان مسلمانان ، یک عزاداری عادی نیست که اگر بود ، تا این حد با زندگی فردی و اجتماعی مردم آمیخته نشده بود . کارکردهای عاشورا علاوه برآن که در ایجاد پایداری و روحیه حماسه و جوانمردی و شهادت طلبی ، همواره نقش آفرین است ، وحدت و انسجام را در بین اعضای جامعه مستحکم می کند ....

عاشورا ، واقعه ای است عظیم که در سال 61 هجری قمری ( 680 .م ) در کربلا روی داد و رخدادهای حماسه وار و درعین حال هولناک آن ، موجب شد که به عنوان یکی از ماندگارترین حوادث تاریخی مطرح شود . عاشورا ، کارکردهای فراوانی در عرصه های فردی و اجتماعی داشته و منشاء حوادث و جنبش هایی در طول تاریخ اسلام شده است . نقشی که عاشورا در زندگی مسلمانان ایفا کرده بی شک مدیون شخصیت امام حسین (ع ) و یارانش و ایستادگی و مقاومت آنان در برابر ظلم و جور حکومت یزید است . تاکنون صدها کتاب ، مقاله ، فیلم ، شعر و اثر هنری در وصف امام حسن(ع ) و نهضت ماندگار او خلق شده، اما جذابیت این رویداد و شخصیت های کم نظیر آن برای بشر امروز هنوز باقی است . جذابیتی که موجب می شود مسلمانان در گوشه و کنار عالم در ایام محرم با یاد و خاطره آن پیشوای شجاع و پرهیزگار، عالم را رنگ دیگری بزنند .

برگزاری مراسم سوگواری در ماه محرم و در میان مسلمانان ، یک عزاداری عادی نیست که اگر بود ، تا این حد با زندگی فردی و اجتماعی مردم آمیخته نشده بود . کارکردهای عاشورا علاوه برآن که در ایجاد پایداری و روحیه حماسه و جوانمردی و شهادت طلبی ، همواره نقش آفرین است ، وحدت و انسجام را در بین اعضای جامعه مستحکم می کند . همچنین آینه ای که عاشورا در برابر ما قرار می دهد ، آنقدر روشن و شفاف است که هرکس می تواند الگوی خود را در آن پیدا کند.
در مورد واقعه عاشورا آنچه اهمیت دارد، دوام و بقای آن است که تاکنون همچنان پویا و اثرگذار حفظ شده و همین امر موجب تقویت کارکردهای آن نیز شده است . اما دلیل بقای آن تاکنون چه بوده است؟ چرا حاکمان و مردمی که این واقعه سوزناک و غم انگیز را رقم زدند، علیرغم تلاشهای بسیار نتوانستند آن را به گونه ای که خود می خواستند، تحریف و به آیندگان منتقل کنند ؟ آیا رسانه های آن زمان کارایی نداشتند یا این که شیوه و روش انتقال پیام عاشورا با دیگر وقایع متفاوت بوده است؟

برای تحلیل نقش مهم رسانه ها در انتقال وقایع روز عاشورا و شهادت امام حسین (ع ) ، نیازمند آن هستیم که ابتدا به شیوه های ارتباطات در جامعه سنتی بپردازیم . فرهنگ شفاهی و ارتباطات رو در رو ، مهمترین ویژگی رسانه ها در گذشته است ، زمانی که فرهنگ به میزان فعلی نوشتاری نبود و شکلهای مختلفی از ارتباط ارزش و اعتبار داشت که می توانست با عامه مردم ارتباط برقرار کند . حضور مردم در کاروانسراها ، میدان های عمومی ، بازارها و فضاهایی چون قهوه خانه ها ، نه تنها موجب گذراندن اوقات فراغت آنان می شد بلکه به اطلاع رسانی و یادگیری و تبادل تجربه نیز منجر می شد . این شبکه ارتباطی اگرچه طی قرنها پایدار بود اما تا حدودی متحول شد و رسانه های نوین از دل آن پدید آمد . در رسانه های مدرن ، کارکردهای اطلاع رسانی و آگاهی بخشی مورد توجه قرار گرفت و مخاطبان نیز در رده بندی های جدید جای گرفتند .
اما در گستره وسیع جهان اسلام ، ارتباط رسانه ای شکل های ویژه ای داشته است که با ادیان دیگر تفاوت اساسی دارد . به عنوان مثال مساجد ، مدارس علوم دینی و مراسم هایی چون نمازهای جماعت و جمعه در میان مسلمانان از اهمیت ویژه ای برخوردارند و رسانه های مهمی محسوب می شوند .

مسجد ، یکی از دستاوردهای گرانبهای دین اسلام به شمار می آید . واقعه هجرت رسول اکرم (ص ) به مدینه به معنای ایجاد مرکزیت و پایگاهی حکومتی برای اسلام بود تا مسلمانان گرد محور پیامبر(ص ) تجمع کنند و بنیان های اولیه جامعه اسلامی را بنا نهند . پیامبر (ص ) در گام نخست با ساختن مسجد قبا و سپس مسجد النبی ، این وحدت را تحکیم بخشید و مکان هایی برای برپایی نماز وعبادات و سایر امور مسلمانان تاسیس کرد. در این مساجد برنامه های رسول خدا(ص) اعلام و مردم برای مراسم عبادی گرد هم جمع می شدند . آنان حتی درباره مسائل جامعه اسلامی در این مکان به مشورت می پرداختند . این امر موجب شد به تدریج مسجد به پایگاهی رسانه ای نیز تبدیل شود و مردم خبرها را در این مکان دریافت کنند . در تاریخ آمده است که حاکمان و همچنین بزرگان جامعه اسلامی ، سخنرانی های مهم خود را در این اماکن ایراد می کردند و حتی برای آگاه کردن مردم از رویدادی مهم ، آنان را به حضور در مسجد فرا می خواندند .
در مورد واقعه عاشورا باید گفت که مسجد به عنوان یک رسانه ، نقش مهمی در انتقال پیام این حماسه پس از آن داشته است . حضور پیشوایان دین بر منبرها و سخنرانی های افشاگرانه درباره ماهیت قیام امام حسین (ع)، مساجد را همواره به مرکزی برای اطلاع رسانی به مردم بدل کرده است. چنان که اگر حکومت جابر بنی امیه اجازه نوشتن درباره اصل رویداد را به کسی نمی داد ، همین انتقال شفاهی واقعه عاشورا در مساجد و سخنرانی ها ، موجب انتقال آن به مردم و آگاهی آنان شد .

دکتر " ناصر باهنر "پژوهشگر ایرانی، در کنار ایراد سخنرانی های آگاهی بخش علما و واعظان در مساجد ، برپایی مجالس مرثیه خوانی را نیز از دیگر رسانه هایی می داند که به پایداری قیام عاشورا طی قرون کمک کرده است.
با این که تشکیل مجالس سوگواری سابقه ای طولانی در تاریخ اسلام دارد ، اما مرثیه سرایی و روضه خوانی به شکل کنونی چند قرن سابقه دارد . گویندگان با تشریح وقایع عاشورا و فلسفه قیام امام حسین (ع) به مردم آگاهی می دهند و نوحه خوانان با حزن و اندوه ، آن حوادث جانکاه را با شعر برای مردم می خوانند و به مراسم سوگواری شور و حال دیگری می بخشند . مجالس روضه خوانی در چند قرن گذشته درمساجد ، تکیه ها و حسینیه ها و حتی در خانه های مردم برپا شده و به عنوان رسانه ای دینی در بین توده های مردم در شهرها و روستاهای ایرانی عمل کرده است. این مجالس در سراسر ایران برگزار می شود ، اما با توجه به فرهنگ بومی هر منطقه ، رنگ و بوی خاصی از مراسم سوگواری آنان را نیز با خود به همراه دارد .

در گوشه و کنار جهان اسلام ، هر ملتی بنا بر ویژگی های فرهنگی و هنری خود ، از رسانه های دیگری در راستای ماندگاری و انتقال وقایع کربلا و رشادت های امام حسین (ع ) و یارانش سود جسته است. ایرانیان از دیرباز به هنرنمایش علاقه فراوانی داشته اند و شکل های متنوعی از این هنر در ایران رواج داشته است. " جابر عناصری " نویسنده و پژوهشگر ایرانی می گوید که هنر نمایش حزن انگیز مذهبی ، تنها در ایران به وجود آمده که کشوری اسلامی بوده است اما با استفاده از گذشته تاریخی خود ، توانست آن را با دین اسلام پیوند بزند و هنری آئینی و مذهبی را بیافریند . وی می گوید هنر نمایش ایران با تاثر عمیق ایرانیان از واقعه کربلا گره خورده و توانسته " تعزیه " را به وجود آورد . تعزیه به معنی سوگواری برای یادبود عزیزان از دست رفته است و در اصطلاح ، نمایشی مذهبی است که در جریان سوگواری های ماه محرم برای نشان دادن ارادت مردم به اولیاء دین برگزار می شود . شکل رسمی آن از حدود قرن چهارم هجری قمری ( دهم میلادی) آغاز شد و از همان ابتدا مردم به طور گسترده در آن شرکت می کردند. در این مجالس ابتدا حوادث واقعه کربلا ذکر می شد و سپس دسته هایی با ترتیب و آداب خاص در شهر می گشتند و به عزاداری می پرداختند.

بعدها با روی کار آمدن دولت صفویه ، جریان سرودن اشعار دینی و به نظم در آوردن واقعه کربلا ، گسترش فراوانی یافت . رشد جنبه نمایشی در تعزیه بواسطه این اشعار ، با به کار گرفتن موسیقی ایرانی و نقاشی های بزرگ همراه شد و آن را تبدیل به رسانه ای قوی در ابلاغ پیام عاشورا به مردم کرد . ذکر حماسه های دینی در تعزیه طی قرنها موجب شد که انبوه مردم از هر قشر و سن و جنسی به طرف این نمایشها کشیده شوند و برگزاری تعزیه به عنوان یکی از آداب ماه محرم در سراسر ایران در اولویت باشد . حتی اعتقادات عمومی برآن بوده و هست که شرکت دراین مجالس و تماشای آن نیز می تواند به پالایش روحی و اجر معنوی شرکت کنندگان بینجامد .

با نگاهی کلی به تاریخ طولانی هنر تعزیه می بینیم که شیوه های ارائه پیام دراین رسانه سنتی دینی ، از تنوع منحصر به فردی برخوردار است و در هیچ یک از رسانه های مشابه مشاهده نمی شود. استفاده از شیوه های متنوع و نزدیکی به زبان مخاطب موجب شده است که تعزیه برگی نوین در عالم ارتباطات و رسانه های دینی باشد . عنصر موسیقی و کلام منظوم همراه با آواز، بهره گیری از استعاره و زبان اشاره و کنایه و اجرای آن در تکیه ها ، میادین و اماکن عمومیاز آن رسانه ای بی نظیر ساخته که توانسته است علاوه بر ایران ، حتی در کشورهای دیگر نیز علاقمندان و مخاطبان بسیاری پیدا کند .

آنچه از بررسی رسانه های سنتی در جوامع اسلامی و در مورد واقعه کربلا به دست می آید اینست که این ارتباطات با مشخصه های فرهنگی هر کشور و ملتی هماهنگی داشته ، اما از ویژگیهای ثابتی نیز برخوردار است . ویژگی اصلی رسانه های سنتی ، نقش علمای دینی و خطیبان در آنست که با برقراری مجالس سخنرانی و سوگواری در میان مردم ، توانسته اند نقش ارزنده ای در ماندگاری پیام عاشورا داشته باشند . مخاطبان این رسانه ها نیز عامه مردم بوده و هستند که به دلیل علاقه به نهضت امام حسین (ع) در مجالس عزاداری آن بزرگوار فعالانه حضور می یابند .