سنت های ایرانی و فرهنگ عاشورا (1)

دین ،‌ از جمله قدیمی ترین و در عین حال پویاترین نهادهایی است که توجه اندیشمندان به ویژه جامعه شناسان را به خود جلب کرده است . امروزه جامعه شناسان در تبیین پدیده دین ، سعی می کنند دلایل وجودی آن را بیان کنند و یا کارکردهای اجتماعی آن را بشناسند . علت دوام و استمرار دین و مراسم دینی و جایگاه آن در تاریخ حیات بشر ، موضوع یکی از شاخه های علم جامعه شناسی است ....

" امیل دورکهایم " جامعه شناس معروف فرانسوی ، ‌بخش قابل توجهی از مطالعات خود را صرف بررسی دین و پدیده های دینی کرده است . به نظر او ، پیدایش مذهب و دین ، حاکی از ضرورت وجود امری مقدس در جهان است که مجموعه باورها و مراسم دینی را شکل می دهد . این باورها و اعمال ، همه کسانی را که پیرو آنها هستند ، در یک اجتماع معنوی واحد متحد کرده و به آنان جهت می دهد . به عبارتی همه ادیان دربرگیرنده آئین ها و شعائری منظم هستند که در آن گروهی از مؤمنان ، گرد هم می آیند تا مراسمی خاص را انجام دهند . مهمترین ویژگی این مراسم ، تقویت حس همبستگی گروهی است . درواقع آیین های دینی ، افراد را از امور مادی فراتر می برند و به قلمرو متعالی سوق می دهند . بدیهی است اعمال دینی ، در مراحل گوناگون زندگی نیز تجربه می شود ، مراحلی مثل تولد ، ازدواج و یا مرگ اما آیین های دینی در مواردی جز این مناسبتها ، کارکردهای خاص خود را دارد .

یکی از مراسمی که در پیوند و همبستگی اجتماعی شیعیان و بویژه ایرانیان نقش اساسی ایفا می کند ، مراسم عزاداری در ایام ماه محرم است . قیام امام حسین (ع) برای مقابله با ظلم و بیداد ، منجر به درگیری سپاه اندک آن حضرت با هزاران نفر از سپاهیان دشمن شد . این حماسه ، منجر به شهادت امام حسین (ع) و یارانش و به اسارت رفتن نزدیکانش در سال 61 هجری شد اما تنها بخشی از ماجرا است .
امام حسین (ع) در بسیاری از مقاطع در بیانات و یا نامه های خود ، دلایل این حرکت را تشریح کرده و سعی در روشن کردن اذهان مردم و نسل های آینده داشته است . ایشان در وصیت نامه خود یادآور می شود که من برای شرّ و یا ظلم و آشوبگری قیام نکرده ام ، بلکه برای اصلاح امت جدم و امر به معروف و نهی از منکر و عمل به روش پیامبر (ص) به پا خاسته ام . به این ترتیب این قیام ، حرکتی اصلاح گرانه و حماسه ای انسانی بود که اهداف آن ، بوسیله بازماندگان امام تبیین شد .

برخی تصور می کردند که در دنیای مدرن ، با گذشت زمان ، مراسم و آئین های سنتی ، کمرنگ شده و از بین خواهند رفت . درحالی که برخلاف این نظر ، هم اکنون شاهدیم که مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) در ماه محرم هر سال ، به صورت پرشوری در میان مسلمانان برگزار می شود . اگرچه صنعتی شدن و زندگی ماشینی ، انسانها را از هم جدا کرده است ، اما آداب و حماسه های مذهبی ، همچنان موجب پیوند نسل ها می شود .
بسیاری براین باورند که وحدت و وفاق اجتماعی در میان مسلمانان ، حول محورهای گوناگون ازجمله برگزاری آیین های مذهبی شکل می گیرد . به عنوان مثال شاهد هستیم که در مراسم ماه محرم ، طبقات مختلف اجتماعی از کارگر ، کاسب ، استاد ، دانشجو ، فقیر و ثروتمند ، شهری و روستایی بدون هیچ گونه صف بندی جداگانه ، با وضعیتی یکسان در آئین های عزاداری حضور می یابند و اشتراکات دینی خود را جستجو می کنند .

یکی از کارکردهای مهم این مراسم ، جلوگیری از ناهنجاری ها و وقوع جرائم است . آمارها نشان می دهد که در ایام محرم ، از میزان جرائم اجتماعی ، کاسته می شود و مردم به خاطر اعتقادی که به امام حسین (ع) دارند ، سعی می کنند از کارهای زشت و ناهنجار دوری کنند . به این ترتیب با یک برنامه ریزی فرهنگی ، می توان حال و هوای معنوی و صمیمانه موجود در این ماه را به دیگر ایام سال نیز تعمیم داد .
" سید احمد وکیلیان" ، ‌نویسنده و پژوهشگر فرهنگ مردم در ایران می گوید : " برخی تصور می کنند اگر آداب و مراسم ماه محرم را حذف کنند و فقط به جنبه های فلسفی ماه محرم و شهادت امام حسین و یارانش بپردازند ، بهره بیشتری نصیب مردم می شود . در حالی که چنین نیست . مردم در واقع با اجرای چنین آئین هایی به یاد آن پیشوا می افتند و اهداف قیام ایشان را بیشتر مورد توجه قرار می دهند . چنین اعتقاداتی سبب دوام و بقای جامعه می شود و امید به پیروزی خوبی بر بدی و عدل بر ظلم را در دلها گسترش می دهد . "

این نویسنده ، یکی دیگر از آثار بزرگداشت حماسه های مذهبی را حفظ هویت ملتها می داند . چنان که هر ملتی آداب و سنتهای خاص خود را در این مراسم اجرا می کند و به این ترتیب از دیگر ملتها متمایز می شود . اقوام و ملتهای گوناگون در این مراسم ، با آداب و سنن خویش حضور می یابند . این مراسم ، زمینه ساز مجموعه ای از سنتها و میراث فرهنگی مردم ایران به شمار می رود .
برخی از اعمال و مراسمی که در روزهای نهم و دهم محرم و اربعین حسینی به اوج خود می رسند ، نشان دهنده بینش و فرهنگ مردم ایران در حوزه دین ، اعتقادات و حتی آداب و رسوم ملی است . این مراسم ‌آیینی ( Ritual Ceremony ) ، گستردگی عجیبی در سراسر ایران دارد و تفکیک آن از زندگی روزمره و یا پیدا کردن تاریخ شروع مشخصی برای آن مشکل است .

برای روشن تر شدن بحث به چند ویژگی این مراسم در ایران اشاره می کنیم .
- شرکت دسته جمعی مردم و انجام مراسمی خاص که چگونگی آن مربوط به آداب و رسوم قومی هر منطقه است ، از ویژگی های این مراسم است . این حرکتهای مردمی و خودجوش در همه نقاط ایران دیده می شود و چند روز قبل از ماه محرم ، مقدمات آن آغاز می شود و تا اربعین امام حسین (ع ) - چهلمین روز شهادت ایشان - ادامه دارد .
- ویژگی دیگر این مراسم ، استفاده از اشیاء مختلف است که معمولا" جنبه نمادین دارد ، مثلا" پرچمها و علامتها که سمبل حرکت سپاه امام و یارانش است و یا نخل گردانی که سمبل کشته شدگان در راه اعتقاد و تشییع آنان است .
- از سوی دیگر ادبیات خاصی که در این مراسم به کار می رود ، ویژه است و استفاده از شعر و آهنگین کردن کلام در آن ، نقش اساسی دارد .
- اطعام سوگواران و نذری دادن به دیگران ، از اجراء تفکیک ناپذیر این مراسم در ایران است که همه ساله به بهترین شکل برگزار می شود . اعتقاد عمومی بر آن است که در این ایام کسی نباید در خانه مشغول امور روزمره باشد ، بلکه باید به عرصه اجتماع بیاید ، با دیگران همگام شود ، سوگواری کند و در یک سفره جمعی ، با آنان غذا تناول کند .
این تقویت روحیه جمعی در میان عزاداران ماه محرم ، پایبندی آنان به باورهای مشترکشان را نیز افزایش می دهد و حمایتهای روانی از یکدیگر را تقویت می کند . از این طریق ارزشها و آداب و رسوم به طور غیرمستقیم از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود .

علاوه بر جنبه های فلسفی و تاثیرات اجتماعی و آداب و رسوم ویژه ماه محرم ، انعکاس این رویداد در قالبهای هنری نیز جای بررسی و نقد دارد . تاریخ هنر ایران ، مملو از آثاری است که به حماسه کربلا پرداخته و جاودانگی آن را منعکس کرده اند .