سنت های ایرانی و فرهنگ عاشورا ( 2)
عنصر عاطفه و احساس را باید یکی از عناصر محوری در تشکیل و حیات مستمر مجالس عزاداری شیعیان در طول تاریخ دانست . در مجالس سوگواری عاشورا ، مجلس گردانان با یادآوری و نقل مصائبی که بر اهل بیت پیامبر (ص) رفته ، احساسات شرکت کنندگان را برمی انگیزند . در این میان ، هنر ، نقش چشمگیری دارد . چرا که از یک سو از این مراسم در جهت اعتلای هنر استفاده می شود و از سوی دیگر ، هنر موجب برگزار شدن باشکوه تر آئین های سوگواری می شود ....
گفتیم که تعزیه ، نمایشی آئینی است که مردم ایران در ایام ماه محرم به تماشای آن می نشینند . معمولا" از ساعات اولیه بامداد ، مردم جمع شده و به تماشای تعزیه که گاهی تا غروب ادامه پیدا می کند ، می نشینند . تعداد افراد حاضر در این نمایش زیاد است و در بعضی از مناطق ایران گاه به هزاران نفر می رسد .
نمایش تعزیه ، به زبان شعر است و این اشعار به زبان عامیانه بسیار نزدیک است . منابع داستانی آن ، حماسه های مذهبی است که در برخی مواقع با اساطیر ایرانی آمیخته شده است . در این گونه نمایش ، فردی خوش صدا ، تعزیه را آغاز کرده و به شکل نقالی شروع به خواندن می کند . هرجا که لازم باشد بازیگران وارد می شوند ، او سخن خود را قطع می کند و بازیگران ، داستان را ادامه می دهند . ویژگی مهم تعزیه آن است که در بسیاری از مواقع ، کل رویداد را ابتدا توضیح می دهند و تماشاچی از انتهای ماجرا خبر دارد ، ولی نمایش را تا پایان دنبال می کند . ایرانیان معتقدند یادآوری آن واقعه و حتی نمایش تعزیه ، آنها را از لحاظ روحی و معنوی تقویت کرده و ثواب و اجر نیز به همراه دارد .
اما
موسیقی جایگاه مهمی در تعزیه دارد . همسرایی ابتدایی به همراه موسیقی
سوگواری ، مقدمه ای برای شروع نمایش تعزیه است . حتی گاه یک زمینه صوتی ،
جزئی از نمایش می شود و آن هنگامی است که تماشاگران تعزیه به جای سیاهی
لشگرها و گاه همراه آنان ، در صحنه های نوحه خوانی َدم می گیرند و عزاداری
می کنند . عده زیادی از محققان از جمله نویسنده کتاب "نمایش در ایران" ،
تعزیه را عاملی در جهت حفظ موسیقی ایرانی دانسته و استفاده از دستگاهها و
گوشه های موسیقی را در این زمینه بسیار مهم دانسته است . این موسیقی به دو
دسته حماسی و رزمی و سوزناک و حزن آور تقسیم می شود که به نسبت آن ، سازها و
آوازهای متفاوتی نیز وجود دارد .
استاد " مجید کیانی " ، موسیقیدان و
نوازنده ایرانی می گوید : " تمامی هفت دستگاه ، پنج آواز و همه گوشه های
موسیقی ایرانی در قالب تعزیه باقی مانده و از آنها می توان در آیین های
بزرگداشت محرم استفاده کرد . حتی اگر گوشه ای از موسیقی ایرانی گمنام باشد ،
برای شناخت آن باید به سراغ تعزیه برویم . "
تعزیه از هنرهای ایرانیان است که با چند هنر دیگر پیوند مستقیم دارد و جلوه گاه فرهنگ و سنتهای مردم ایران زمین است . پیوند آن با نقاشی به صورت استفاده از پرده های نقاشی ، در سالیان گذشته بوده است که امروزه دیگر چنین کارکردی ندارد . در این تابلوها ، صحنه هایی از واقعه کربلا کشیده می شد و نقال یا تعزیه گردان کنار آن می ایستاد و وقایع را با صدای موزون و بلند می خواند . معمولا" در این پرده های نقاشی ، وقایع به ترتیب و در کنار هم کشیده می شد و نقال به نوبت آنها را روایت می کرد . او گاه به اندازه یک بازیگر در روی صحنه نمایش ، در قالب نقش فرو می رفت و با شور و هیجان بازی می کرد .
ارتباط با معماری نیز در تعزیه و پیشرفت آن بسیار موثر بوده
است . براساس مدارک موجود ، تعزیه در نمایشخانه های موقت و دائمی با نام "
تکیه " یا " حسینیه " برپا می شده است که کاربری خاص این مکان ها برای
مراسم سوگواری بوده است .
معروف ترین این اماکن ، " تکیه دولت" است که
در جنوب تهران با گنجایش بیست هزار نفر حدود سال1240 هجری قمری (1824
میلادی) ساخته شد . ساختمان مدور تکیه دولت در چهار طبقه و با مساحت تقریبی
دو هزار و هشتصد مترمربع ، از عظیم ترین بناها برای اجرای نمایش در ایران
بوده است . در این تکیه ، هر ساله نمایش تعزیه اجرا می شد و هزاران نفر به
تماشای آن می نشستند . سکویی در وسط این ساختمان بوده که بازیگران بر روی
آن می رفتند و در اطراف آن نیز تماشاچیان می نشستند .
تعزیه پس از یک دوران افول در سالهای قبل از انقلاب اسلامی ، پس از انقلاب دوباره رونق یافت و حمایتهای مادی و معنوی از آن باعث شد که به یکی از اصلی ترین نمایشهای آئینی ایران تبدیل شود . امروزه در ایام محرم در سراسر ایران ، گروههای تعزیه دست به اجرا می زنند و مردم بار دیگر با دیدن این نمایش ها ، به یاد آن دلیری ها و رشادتها می افتند . این آیین در نقاط مختلف ایران ، با سوگواری های بومی و ایرانی درهم آمیخته و آیین هایی چون سقاخوانی ، چاووشی خوانی، مناقب خوانی را پدید آورده است . به عنوان مثال " سقا خوانی " شکلی از نوحه گری باستانی در ایران بوده است که در آن چند نفر نواهای سوگواری را هم سرایی می کردند . همچنین اشعار مذهبی توسط آنان با نظمی خاص خوانده می شد و روزهای خاصی از سال را به اجرای آن اختصاص می دادند . در این شکل سوگواری ، عزاداران با شنیدن اشعار و نواهای موسیقی به شور می آمدند و با آنان همراه می شدند .
این آئین ،
امروزه با نام "سقا خوانی" در مناطق مرکزی ایران و بویژه در شمال شهر کاشان
برپا می شود . " سقا " (saqqa ) به معنی مشک ( ظرف آب یا شیر ) است که به
فردی که آب را توزیع می کند نیز گفته می شود . سقایی در مراسم عزاداری
عاشورا ، به معنی آب یا شربت و شیر دادن به عزاداران است . در مناطق کویری
ایران ، از دیرباز توزیع کنندگان آب از احترام ویژه ای برخوردار بودند ،
لذا پذیرایی عزاداران با نوشیدنی های خنک نیز از جمله کارهای سنتی عزاداری
عاشورا در ایران است . همچنین این آیین ، مردم را به یاد تشنگی لشگر امام
حسین (ع) و شقاوت دشمنان امام در بستن آب به روی ایشان می اندازد .
در
مراسم سقاخوانی که نزدیک به یک ماه هر شب اجرا می شود ، سقا خوانان با گشتن
در معابر و خیابانها ، به یاد آن واقعه به سوگواری دسته جمعی می پردازند .
یکی از محققان حدود 6000 بیت شعر ویژه این مراسم را جمع آوری کرده است که
نشان دهنده گستردگی این آئین و توجه شاعران به این مراسم است . به قسمتی از
یکی از این اشعار که به صورت گروهی خوانده می شود ، توجه کنید :
آن عاشقی که جان داد تا زنده ، دین بماند
جسمش به خاک و
خون خُفت در کربلا ، حسین است
آزاده مرد باشید ، گر حق نمی پرستید
آن
رهبری که فرمود این نکته را ، حسین است
آن چنان که
گفتیم ادبیات فارسی ، پیوندی دیرین با واقعه کربلا و عاشورا دارد و توانسته
همراه و همگام با سایر هنرها ، گوشه اندکی از حماسه عظیم عاشورا را در
حافظه تاریخ ثبت کند . تجلیل از پیامبر(ص) و ائمه (ع) و بزرگداشت مکارم
اخلاقی بزرگان دین ، در ادبیات فارسی بسیار مشاهده می شود . واقعه کربلا و
شهید شدن مظلومانه امام حسین (ع) و یارانش نیز شاعران را بر آن داشت تا
جایگاه راستین این مردان دلیر و مقاومتشان در برابر ظالمان و جباران را
برای مردم بیان کنند و آزادگی و مجاهدت آنها را نشر دهند .
ساخت مراثی و
سرودن قصائد در مناقب امام حسین (ع) و یارانش ، از جمله مواردی است که
شاعران ایرانی از دیرباز به آن اشتغال داشته اند . در این اشعار ، جنبه های
حماسی، عرفانی و سوگواری برای آن بزرگان گنجانده شده و از بهترین نمونه
های آن در مجالس عزاداری استفاده می شود . وزن ها و قالب های گوناگون شعر
فارسی در این نوع از ادبیات مورد استفاده قرار گرفته و سعی شده ارتباط بین
این دو به خوبی برقرار شود . ساختار موسیقایی ارزشمند و استوار این اشعار ،
چشمگیر است و می توان آنها را از جمله شاخص ترین نمونه های ادبیات و فرهنگ
مکتوب مردم ایران به حساب آورد .
با نقل بخشی از یک شعر " شهریار" شاعر معاصر ایرانی ، این گفتار را به پایان می بریم .
ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان ، زخمه ای
گوش کن عالم
پر از شور و نوا دارد حسین
دشمنانش بی امان و دوستانش بی وفا
با
کدامین سر کُند ، مشکل دو تا دارد حسین
اشک خونین گو بیا بنشین به چشم
شهریار
کاندرین گوشه ، عزایی بی ریا دارد حسین
