سنت های ایرانی و فرهنگ عاشورا ( ۳)
در قسمت قبلی درباره آئین های سوگواری ماه محرم در ایران و کارکردهای مهم اجتماعی شما را در جریان قرار دادیم . گفتیم که تاثیرات فردی و اجتماعی این آیین ها در طول تاریخ افزایش یافته و امروزه با وجود دگرگون شدن نوع و سبک زندگی مردم ، هنوز یکی از عوامل همبستگی اجتماعی در بین مردم ایران است . در این گفتار بحث را پی می گیریم و از تداوم آئین های سوگواری ایرانیان از گذشته های دور و پیوند آن با آداب مذهبی دین اسلام سخن می گوییم . چرا که آئین های سوگواری بازتابی از خواستها و باورهای بشری هستند . انسان به کمک این آئینها می کوشد زندگی خود را غنا ببخشد و امید ، آرزو و یا هراس خود را توسط آنها بیان کند ....
ایرانیان از زمانهای گذشته ، به جهان آخرت و زندگی انسان در آن جهان
اعتقاد داشته اند . لذا پس از درگذشت افراد ، مراسمی ویژه برای آمرزش روح
او و یادآوری سجایای اخلاقی اش برای بازماندگان ترتیب می دادند . احترام به
متوفی و تکریم یاد و خاطره او از جمله آداب اصلی اقوام ایرانی پس از فوت
یک فرد است .
امروزه نیز در ایران به مناسبت درگذشت اقوام و نزدیکان ،
آئین ها و مراسمی برپا می شود که با نام آئین های سوگواری و مراسم ختم
شناخته شده اند . مراسم سوگواری در ایران یکی از آئین های ماندگار و مهم
ایرانیان است که بیانگر باورهای اجتماعی و مذهبی مردم این سرزمین است .
ورود
اسلام به ایران و سپس رویدادهای تاریخ صدر اسلام و وقایع محرم سال 61 هجری
قمری ، تاثیر عجیبی بر زندگی ایرانیان گذاشت . شهادت امام حسین و یارانش
در کربلا و سبعیت یزید و سپاهیان او در این درگیری نابرابر ، فاجعه ای بزرگ
در تاریخ بود . آنچه این واقعه را دلخراش تر و اندوهناک تر می کرد ، این
بود که شهادت نوه رسول خدا ( ص) و نوادگان و بازماندگان ایشان در فاصله
نسبتا ً کوتاهی پس از رحلت پیامبر - حدود 50 سال - و توسط کسانی صورت گرفت
که خود را به ظاهر مسلمان می نامیدند ، ولی هیچ یک از اعمال آنان مطابق با
دین اسلام نبود .
ایرانیان از همان آغاز ، بیش از سایر اقوام و ملل به
خاندان نبوت علاقه نشان می دادند و این اشتیاق در تمام ابعاد ، نمایان بود .
هنر و جلوه های هنری / پی گیری علوم اسلامی / تلاش در جهت حفظ آئین اسلام /
و بزرگداشت خاندان پیامبر (ص) ، از جمله نشانه های علاقه ایرانیان به
اسلام بوده است که موجب خدمات بیشمار آنان به اسلام ، طی قرن های گذشته شده
است .
برپایی مراسم سوگواری و عزاداری برای بزرگان دین ، از جمله نشانه
های علاقه ایرانیان به اسلام بوده است که در مورد واقعه عاشورا به اوج خود
می رسد . این آئین ها البته در ابتدا آن چنان گسترده نبود و اختناق حکام
بنی عباس اجازه برگزاری این مراسم را نمی داد . اما از زمان به قدرت رسیدن "
معزالدوله دیلمی " در سال 352 هجری قمری ( 963 . م ) در ایران ، این
سوگواری به شکل گسترده ای انجام شد . از آن پس هر ساله مردم در روز عاشورا
اجتماع می کردند و به صورت دسته جمعی اندوه خویش را نسبت به رویدادهای
کربلا نشان می دادند . در این روز بازارها بسته و خرید و فروش متوقف می شد
مردم بر سر و سینه می زدند و پارچه هایی سیاه را بر سر می انداختند . حتی
اگر دهه اول محرم با عید نوروز مصادف می شد ، مراسم حلول سال نو را به
تأخیر می انداختند و به عزا داری می پرداختند .
در قرن هشتم هجری (
14 میلادی ) " ملا حسین واعظ کاشفی " کتاب " روضة الشهدا " را در وصف حادثه
کربلا نوشت . پس از آن عده ای در مجالس سوگواری ، از روی متن این کتاب ،
ماجرای کربلا را یادآوری می کردند و بر تاثر مردم سوگوار می افزودند .
در
زمان صفویه ، مذهب تشیع در ایران رسمی شد . از آن زمان ، مجالس سوگواری
ماه محرم در ایران با شور و هیجانی خاص برگزار شد و توسعه بیشتری یافت . در
آن دوران بکارگیری نوعی از موسیقی مذهبی و پرده های نقاشی شده از این
واقعه کم کم رواج یافت . همچنین فجایع کربلا در قالب نمایش بازگویی شد که
به تعزیه شهرت یافت . به این ترتیب ، هنر عاشورایی ایران از فرهنگ سنتی
مردم این سرزمین برخاست .
تلفیق مضامین مذهبی با قالبهای سنتی هنر ،
منجر به خلق نمونه های ارزشمندی شد که هم روحیه دینی مردم را حفظ می کرد و
هم هنرهای ایرانی را وارد عرصه ای گسترده و جذاب نمود و به اعتلای آن کمک
رساند .
یکی از این آئین ها ، نمایشهای سنتی و آئینی است .
کارشناسان بر این عقیده اند که نمایشهای آئینی با دارا بودن جنبه های
تکنیکی و محتوایی منحصر به فرد ، می توانند مبنایی برای تئائر بومی و ملی
باشند . در این بین ، نمایش " تعزیه " به عنوان یکی از شاخه های مهم تئاتر
مذهبی هنوز فعال است . این نمایش به مناسبت بزرگداشت امام حسین (ع ) و
یارانش همه ساله در ایام شهادت ایشان برگزار می شود . در این مراسم ،
معمولا" مجلسی برپا می شود که برگزار کنندگان آن از فضا سازی های متنوع
استفاده می کنند . در این تصویر سازی های ساده ، بیننده حس می کند در کوران
واقعه و در گرماگرم نبرد حضور دارد . در این فضا ،هنری شکل می گیرد که با
روح و احساس و عاطفه انسان سر و کار دارد . به این ترتیب این نمایش از قالب
یک اجرای ساده خارج می شود و به یک نماد تاریخی و دینی تبدیل می شود .
یک
نویسنده مصری معتقد است که ایرانیان با پیش زمینه هنر تئاتر که در جامعه
خود داشتند ، توانستند از شهادت امام حسین (ع) و اصحابش ، درام های مذهبی
بیافرینند . درصورتی که در اقوام دیگر ، این اندیشه ریشه دار نشده و واقعه
در حد یک رخداد تاریخی باقی مانده است .
در کتاب " پژوهشی در تعزیه و
تعزیه خوانی " می خوانیم که تعزیه در میان توده های مردم تکوین یافت و شکل
گرفت و دستگاه های رسمی ، نقشی در ایجاد و پیشرفت آن نداشتند . بنابراین
در این حرکت خود جوش مردمی ، عناصر و نمادهایی از فرهنگ مردم ایران دیده می
شود که در کمتر هنری وجود دارد . این نمایش ، ترکیبی از هنر کهن داستان
سرایی ، نقالی و سنت روضه خوانی و نوحه سرایی ایرانیان است . درواقع ،
حادثه کربلا ، نوعی تراژدی را در ادبیات و فرهنگ ایران بیدار کرد .
هر
سال همزمان با سالگرد واقعه کربلا ، در تعزیه خوانی ها ، عامه مردم از مرز
زمان و مکان می گذرند و به گذشته و زمان آغازین رویدادها باز می گردند .
تعزیه خوانی در بسیاری از موارد با نمایش رستاخیر و احیاء مجدد شهیدان ،
اسطوره شهادت را دوباره زنده می کند . به این ترتیب ، تعزیه از یک یادبود
فراتر می رود و به نبرد ازلی و ابدی خیر و شر و خوبی و زشتی تبدیل می شود .
